تعزیه

تعزیه نمایشی آئینی به شمار می‌رود که در معنای امروزی‌اش روایت کربلا را با جزئیات پرسوز و گداز به نمایش در می‌آورد. تعزیه شاخه‌ای از شبیه‌خوانی است. شبیه‌خوانی که آن را می‌توان مادر تعزیه نامید، قدیمی‌ترین نوع ادبیات نمایشی ایران به شمار می‌رود. در شبیه‌خوانی انواع روایات با درون‌مایه‌های مختلف توسط بازیگران به نمایش در می‌آید. تعزیه به آن بخش از شبیه‌خوانی می‌گویند که به مناسبت عزاداری و ذکر مصیبت قهرمانان ملی و مذهبی مردم به نمایش در می‌آید. تعزیه در فهرست میراث معنوی به ثبت جهانی یونسکو درآمده است.

پیشینه

هنرهای نمایشی ایرانی شاخه‌های گوناگونی دارند که همگی از شبیه‌خوانی منشعب شده‌اند. تعزیه هنری نمایشی است که می‌گویند از زمان پیش از تاریخ در ایران‌زمین به اجرا درمی‌آمده و ریشه‌ای میترائیسم دارد. شواهدی وجود دارد که می‌گوید تعزیه‌ های نخستین برای سوگواری سیاوش- یکی از قهرمانان شاهنامه- به اجرا درمی‌آمدند. بعد از دوران صفویه و روی کار آمدن اسلام به عنوان دین رسمی ایران، تعزیه‌ ها چهره‌ای مذهبی و شیعی به خود گرفتند و برای بیان مصائب کربلا و خون‌ جگر خوردن بازماندگان آن حادثه به اجرا درآمدند. تعزیه در مدت کوتاهی به چنان رشد و بالندگی دست یافت که توانست جای خود را به عنوان هنری فاخر، مردمی و محبوب و ارزشمند در ادبیات شفاهی و هنرهای نمایشی ایران باز کند.

تعزیه‌ خوانی با دستگاه‌های موسیقایی ایرانی ارتباط نزدیک دارد. بازیگران تعزیه، هرکدام در نقش یکی از قهرمانان حادثه کربلا ظاهر می‌شوند و متناسب با نقش خود، در یکی از دستگاه‌های موسیقی نقششان را که به نظم(شعر) نوشته شده می‌خوانند. مثلا شمر و یزید که از سنگدلان حادثه کربلا بودند، نقشش خود را در دستگاه نوا یا رجز می‌خوانند و علی‌اکبر که از قهرمانان مظلوم ماجرا به شمار می‌رود، نقشش را در دستگاه دشتی می‌خواند.

از ویژگی‌های دیگر تعزیه، ایفای نقش در لباس‌ها و تجهیزاتی است که در باور ایرانیان به ائمه اطهار منسوب می‌شود. پوشاک و دکوراسیون صحنه‌های تعزیه الزاما شبیه به پوشاک مردم عربستان در 1400 سال پیش نیست. بلکه بر اساس باوری است که ایرانیان درباره خاندان پیامبر در تخیل خود مجسم کرده‌اند. مثلا در تعزیه امام حسین با لباس سبز بلند و عمامه‌ای سبز به ایفای نقش می‌پردازد. شمشیر، کلاه‌خود، زره، اسب و دیگر تجهیزات جنگی از دیگر وسایلی است که در تعزیه بکار می‌رود.

در حادثه کربلا زنانی نیز حضور داشتتند. با این حال در تعزیه هیچ زنی به بازی گرفته نمی‌شود. نقش زنان را نیز مردان اغلب کم سن و سال به اجرا درمی‌آورند. مردی که نقش زنان را در تعزیه بازی می‌کند، زن‌خوان نام دارد. او باید صدایی دلنشین داشته باشد و نقاب به چهره بزند.

نکته مهم دیگر آنکه تعزیه‌خوانی سلسله مراتب خاصی دارد و برای خواندن نقش‌های مختلف باید از رده‌های پایین شروع کرد. بازیگران تعزیه از کودکی وارد این هنر- حرفه می‌شوند و با خواندن نقش کودکان کربلا به ایفای نقش می‌پردازند. به این هنرمندان که نقش کودکان را می‌خوانند، بچه‌خوان می‌گویند. بچه‌خوان‌ها در طول زمان و همراه با بزرگ شدنشان نقش‌های دیگری بر دوش می‌گیرند تا در نهایت هنگامی که میانسال شدند، به نقش امام‌خوان برسند.

مکان های برگزاری تعزیه؟

تعزیه در بسیاری از روستاها و شهرهای ایران اجرا می‌شود. اصفهان، مرکزی، قم، تهران، قزوین، البرز، کرمان، یزد، همدان، خوزستان، فارس، زنجان،خراسان رضوی و سمنان از جمله مناطقی هستند که تعزیه در آن‌ها به صورت متمرکزتر و حرفه‌ای‌تر به اجرا درمی‌آید. بعضی روستاها نیز متولی برگزاری تعزیه هستند. روستای اَتو از توابع زیراب که در استان مازندارن واقع شده، نمونه‌ای از روستاهای خالی از سکنه است که ساکنان بومی‌ آن تنها در دهه محرم به روستا باز می‌گردند، نذری می‌پزند، تعزیه اجرا می‌کنند و با نذری‌های خود میزبان میهمانانی که برای دیدن تعزیه به روستا آمده‌اند می‌شوند. این روستاها بهترین مکان‌ها برای  تماشای تعزیه و مناسبات فرهنگی مردم در دهه محرم به شمار می‌روند. تعزیه در شهرهای بزرگ معمولا در فرهنگسراها یا مکان‌های عمومی به اجرا در می‌آید.

در تهران تکیه دولت یکی از مشهورترین مکان‌هایی است که تعزیه در آن به اجرا در می‌آمد. این مکان در زمان ناصرالدین شاه و صرفا برای برگزاری مراسم تعزیه ساخته شده و اکنون دیگر وجود ندارد. امروزه در چندین نقطه از تهران در دهه محرم تعزیه برپا می‌شود. معمولا در محوطه سرباز تئاتر شهر در شب‌های دهه اول محرم مراسم تعزیه برپا می‌شود. همچنین محوطه باغ موزه قصر در خیابان معلم و رواق هنر در خیابان ولیعصر نرسیده به میدان ولیعصر، فرهنگسرای خاوران، فرهنگسرای ارسباران و فرهنگسرای نیاوران از مکان‌هایی است که اغلب میزبان برگزاری تعزیه هستتند. هر سال متنناسب با تصمیمات مدیران شهری ممکن است مکان و زمان برگزاری این هنر نمایشی اندکی تغییر کند.

هشدارها

تعزیه نمایشی دینی است و برای معتقدانش بسیار ارزشمند تلقی می‌شود. بنابراین هنگام حضور در این تاتر نمایشی به ارزش‌های دینی احترام بگذارید. پوشیدن لباس‌های نامتعارف با رنگ‌های شاد و تند برای تماشای تعزیه از مصادیق بی‌احترامی به شمار می‌رود. تعزیه نمایشی رایگان است و برای تماشای آن نیازی به خرید بلیت یا پرداخت وجه نقد ندارید.

در اغلب مناطقی که تعزیه برپا می شود، امکانات رفاهی چندانی برای تماشاچیان وجود ندارد. صندلی‌های معمولی- و نه صندلی مخصوص سینما و تاتر- و یا فرش‌هایی برای نشستن تماشاچیان روی زمین، تنها امکانات مموجود است. بنابراین اگر به هر دلیلی چنین موقعیتی برایتان دشوار به نظر می‌رسد، بهتر است قید دیدن تعزیه را بزنید. خوردن و آشامیدن و سخن گفتن هنگام تماشای تعزیه ناپسند و توهین‌آمیز تلقی می‌شود. عکسبرداری به صورت معمول ایرادی ندارد. مگر آنکه متولیان تعزیه اعلام کنند که تماشاچیان اجازه عکاسی ندارند.

پیشنهاد می‌کنیم خواندن این صفحات را از دست ندهید: آئین قالیشویی مشهد اردهال | آئین عزاداری عاشورایی